Dr. Ecz. İpek Aladağ Kurşun
Aşılar çocuk sağlığını ve erişkin sağlığını koruma ve bulaşıcı hastalıkları önleme konusunda en güvenilir ve maliyet açısından da en etkili yöntemdir.
Aşılar hem bireysel bağışıklanmayı sağlar hem de aşılanmamış kişilerin hastalık etkeni ile karşılaşma oranını düşürerek hastalığın görülme hızını azaltır, buna toplum bağışıklığı ya da aşının indirekt etkisi denir (1). Aşılamada belli oranların üzerine çıkıldığında toplum bağışıklığı sayesinde sağlık sorunları nedeniyle aşılanamayan insanlar da korunabilmektedir. Bu nedenlerden dolayı aşılama, en temel koruyucu sağlık hizmetlerinden biridir. Toplum bağışıklığı karmaşık bir konudur ve enfeksiyon etkenine, etkenin bulaşma yoluna, bağışıklamanın koruma düzeyine ve toplumdaki dağılımına göre farklılık gösterir (2).
Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ); aşılamanın tüm yaş gruplarında yılda yaklaşık 4- 4.5 milyon yaşamı kurtardığını tahmin etmektedir (3).
Dünyada uygulanan aşılama programları sayesinde pek çok bulaşıcı hastalığın görülme sıklığı azalmıştır. Bunlar arasında tıp tarihine geçen çiçek hastalığının eradikasyonu, poliomiyelit enfeksiyonlarının görülmemesi, kızamık enfeksiyonlarının eliminasyonu sayılabilir. Bulaşıcı hastalıklar halen toplumları tehdit etmeye devam etmektedir. Bunun nedenleri arasında demografik değişimler, artan seyahatler, mal ve hizmet dolaşımının tüm dünyada çok fazla olması, değişen çevre koşullarının yanı sıra mikroorganizmaların değişen koşullara uyum sağlaması sayılabilir (4).
Bağışıklama hizmetlerinin asıl hedefi, aşı ile korunulabilen bulaşıcı hastalıkların ortaya çıkmasını engelleyerek morbidite ve mortaliteyi azaltmaktır.
Bağışıklama, sağlık hakkının merkez bileşenidir ve geniş çaplı hizmet kullanımı gerektirir. Aşı ile önlenebilir hastalıkların olmadığı bir ortamda doğmak ve büyümek her çocuğun hakkıdır. Sorumlusu devlet olarak kabul edilmektedir. Günümüzde hala 13 milyondan fazla çocuk hiç aşı olmamıştır (5). Bağışıklama, Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerine ulaşmada da kritik bir rol oynamaktadır. Sağlıklı yaşamlar sağlamak ve her yaşta herkes için refahı teşvik etmek amaçlarına hizmet ederek sürdürülebilir kalkınma hedeflerine ulaşmada doğrudan katkı sağlar (6).
Bağışıklama; halk sağlığı, farmakoloji, immünoloji ve mikrobiyoloji gibi farklı disiplinlerin önemli bir çalışma alanıdır. Bağışıklama hizmetlerinin yararları; hayat kurtarmak ve daha sağlıklı yaşam sağlamak, birinci basamak sağlık hizmeti ve evrensel sağlık kapsamına katkıda bulunmak, sağlık güvenliğini sağlamak, sağlık ekonomisine yarar sağlamak olarak özetlenebilir (7).
Toplum eczacıların aşılama hizmetlerindeki rolü çok kapsamlıdır. Halk sağlığı savunucuları olarak aşılamanın önemini çeşitli yollarla ön plana çıkarabilirler. Örneğin hasta danışmanlığı yaparak, aşıların güvenli dağıtımlarının yapıldığının ölçümlerini yaparak, aşı uygulayarak, aşı farmakovijilansı ile, tedarik zinciri ve soğuk zincirin yönetim hizmetleri ile, aşı savunuculuğu ile görevlerini yerine getirebilirler (8). Toplum eczacılarının bağışıklama hizmetlerindeki eğitimci, kolaylaştırıcı ve bağışıklayıcı rolü özellikle toplumun morbidite ve mortalite oranlarını etkileyen salgın (örn.; influenza) ve pandemi gibi zorlayıcı koşullarda oldukça önemlidir.
Toplum eczanelerinde aşı uygulamasının yapıldığı ülkelerden elde edilen epidemiyolojik veriler ve olumlu deneyimler sonucunda DSÖ ve FIP (Uluslararası Eczacılık Örgütü) bağışıklamanın kapsamının genişlemesi ve aşılara erişimin kolaylaşması açısından aşılamanın toplum eczanelerinde yapılmadığı ülkelerde bu konuda eczacılara eğitim verilmesi ve gerekli yasal düzenlemelerin yapılmasını önermektedir (9).
Amerikan Eczacılar Birliği 30 yılı aşkın süre önce eczanelerde yürütülecek bağışıklama hizmetlerine yönelik rehberler geliştirmiştir. Bu rehberler ile eczacıların danışan kişilere aşı önermesi ile eğitimci rolü, aşı tedariği ve hekimler ile iş birliği sebebiyle kolaylaştırıcı rolü ve aşı uygulayıcı rolleri teşvik edilmiştir (10).
Aşılanma ile ilgili karar tek başına ya da ebeveyn tarafından verilen bir karar değildir. Karmaşık bir konudur. Aşılanma ile ilgili karar; kişinin içinde bulunduğu siyasal, sosyal, bilimsel, dinsel, coğrafi koşullardan etkilenir ve kişiye sunulan sağlık hizmeti özelliklerinin de etkili olduğu bir sonuçtur (11).
Aşı kararsızlığı tanımı aşılamanın gerekliliği ve güvenliliği hakkındaki tereddütleri ifade etmektedir.
Aşı kararsızlığı DSÖ tarafından; aşı hizmetlerinin ulaşılabilirliğine rağmen, aşıların kabulünde gecikme veya reddedilme olarak tanımlanmıştır. Aşı kararsızlığı karmaşık ve aşıya, zamana ve mekana göre değişiklik gösterebilen bir durumdur. Umursamazlık, inanç, kolaylık gibi faktörleri kapsamaktadır (12). Aşı kararsızlığı olan kişiler homojen dağılımı olan bir grup değildir. Bazı kişiler emin olmayarak tüm aşıları kabul etmektedir. Kararsızlığı olan diğer bir grup bazı aşıların uygulanmasını kabul edip bazılarını reddetmektedir veya ertelemektedir. Diğer bir kısım ise emin olmayarak tüm aşıları reddetmektedir. Aşı kararsızlık ölçütü Şekil 1’de yer almaktadır (13).
Şekil 1. Aşı kararsızlığı spektrumu
Bağışıklama hizmetlerine yönelik Aşı kararsızlığı Dünya Sağlık Örgütünün Dünya için belirlediği 10 tehditten biridir (14). Ülkemiz geneline yayılmış olan 30 616 eczanede 1.basamak sağlık hizmeti sunucusu olarak görev yapmakta olan toplum eczacıları, aşı kararlılığının geliştirilmesi ve aşılama oranlarının arttırılmasında önemli bir fırsat konumundadır.
Toplum eczacıların halk sağlığı alanındaki mikro ve makro seviyelerdeki çalışmalarının kapsamının daha da artırılması için hem üniversite müfredatında hem de mezuniyet sonrasında eczacılara yönelik halk sağlığı eğitim programlarının artırılması gereklidir (15).
2050 yılında 60 yaş ve üstü dünya nüfusunun iki milyara ulaşacağı beklenmektedir. Yaşlı nüfusun hızla artması da bulaşıcı olmayan hastalıkların artışına ve aşı ile önlenebilir hastalıklar açısından da yüksek risk grubundaki kişi sayısının artmasına sebep olmaktadır. Buna ilave olarak bağışıklama ile enfeksiyon hastalıklarını önlemek; enfeksiyon tedavisinde kullanılan ya da yanlış kullanılan antibiyotiklerin de kullanımını azaltacaktır. Antibiyotik kullanımın azalması da acil global bir halk sağlığı problemi olan antibiyotik direncinin artmasına engel olmak konusunda fayda sağlayacaktır (16).
Ülkemizdeki toplum eczacıları eczanelerinde bağışıklama hizmetlerinin bir üyesi olarak görev yapmaktadır; ancak bu alanın iyileştirilmeye ihtiyacı vardır. Ülkemiz genelindeki Eczacılık Fakültelerinin eğitim müfredatında bağışıklama hizmetleri konusuna daha geniş yer verilmeli ve üniversite eğitimi sonrasında da toplum eczacılarının bağışıklama ile ilgili bilgilerini güncelledikleri, aşı kararsızlığı ve aşı reddini anladıkları ve tutum geliştirmelerini amaçlayan meslek içi eğitim programlar düzenlenmeli ve aşı uygulayıcısı olarak da hizmet sunabilmeleri için politikalar geliştirilerek gerekli düzenlemeler yapılmalıdır.
Kaynaklar
1. Stanley A.Plotkin, Walter A. Orenstein, Paul A. Offit, Kathryn M.Edwards. Vaccines (Plotkin). 7th edition. Philadelphia:Elsevier;2018:195
2. Kim Farley RJ. Principles of Infectious Disease Control. Kim Farley RJ, Detels R, Gulliford M, Karim QA, Tan CC (editörler). Oxford Textbook of Global Public Health. Oxford, United Kingdom: Oxford University Press;2015:1490.
3. WHO, UNICEF, World Bank. State of the world’s vaccines and immunization, 3rd ed. Geneva, World Health Organization, 2009. 2. Ehreth J
4. Akın, L. Bağışıklama. Güler Ç, Akın L.(editörler). Halk Sağlığı Temel Bilgiler. Hacettepe Üniversitesi Yayınları 2012:cilt 3.1456-78
5. who.int [internet]. Vaccines work at all ages, everywhere (Güncellenme tarihi:2025; Erişim tarihi:06.07.2025) https://www.who.int/news-room/commentaries/detail/vaccines-work-at-all-ages-everywhere
6. The Sustainable Development Goals Report 2024. United Nations:2025 (Erişim tarihi:06.07.2025) https://unstats.un.org/sdgs/report/2024/The-Sustainable-Development-Goals-Report-2024.pdf
7. A Global Strategy to Leave No one Behind: Immunization Agenda 2030 A Global
Strategy To Leave No One Behind. World Health Organization: 2025 (Erişim tarihi:07.07.2025) https://www.who.int/publications/m/item/immunization-agenda-2030-a-global-strategy-to-leave-no-one-behind
8. American Society of Health-System Pharmacists (ASHP). ASHP guidelines on the pharmacist’s role in immunization. Am J Health Syst Pharm. 2003 Jul 1;60(13),1371-7
9. International Pharmaceutical Federation (FIP). An overview of current pharmacy impact on immunisation. A global report 2016. The Hague:International Pharmaceutical Federation;2016:978-0-902936-38-6 (Erişim tarihi:07.07.2025) https://fip.org/files/fip/publications/FIP_report_ on_Immunisation.pdf
10. American Pharmacists Association (APhA). Guidelines for pharmacy-based immunization advocacy. APhA,2019 (Erişim tarihi:07.07.2025) https://aphanet.pharmacist.com/sites/default/files/files/Guidelines_for_Pharmacy_Based_IMZ_Advocacy_Approved_Jan_26_2019.pdf
11. who.int. [internet]. Vaccination and trust. Copenhagen: publications of the WHO Regional Office for Europe, 2017 (Erişim tarihi:08.07.2025) http://www.euro.who.int/en/health-topics/disease-prevention/vaccines-and-immunization/publications/2017/vaccination-and-trust-2017
12. Definition of Vaccine Hesitancy, its Scope and Vaccine Hesitancy Determinants Matrix:Report of The Sage Workıng Group On Vaccıne Hesitancy. World Health Organization:01 October 2014:7-13. https://www.who.int/immunization/sage/ meetings/2014/october/1_Report_WORKING_ GROUP_vaccine_hesitancy_final.pdf.
13. who.int. [internet]. Health worker training module: conversations with hesitant caregivers pptx. (Erişim tarihi: 04.07.2025). https://www.who.int/immunization/programmes_systems/vaccine_hesitancy/en/.
14. who.int [internet]. Ten threats to global health in 2019 (Güncellenme tarihi:2025; Erişim tarihi:07.07.2025) https://www.who.int/news-room/spotlight/ten-threats-to-global-health-in-2019
15. apha.org [internet]. The role of the pharmacist in public health policies and advocacy/public health policy statements (Erişim tarihi:06.07.2025) https://www.apha.org/policies-and-advocacy/public-health-policy-statements/policy-database/2014/07/07/13/05/the-role-of-the-pharmacist-in-public-health
16. O’Neill Jim. Vaccines and alternative approaches: reducing our dependence on antimicrobials.London:2016 (Erişim tarihi: 07.07.2025) https://amr-review.org/sites/default/files/Vaccines%20and%20alternati ves_v4_LR.pdf
